Rosnąca konkurencja przekłada się na coraz większe wymagania wobec pracowników. Wymagania te niejednokrotnie przekraczają możliwości przeciętnego człowieka: pracy jest zbyt dużo, w zbyt krótkim czasie lub zadania do wykonania są niedopasowane do predyspozycji, umiejętności i wiedzy pracowników. Sytuacji nie polepsza brak stałych umów, niepewność zatrudnienia czy niska pensja. W takich warunkach pracownikom na co dzień towarzyszy stan napięcia psychicznego, nazywany popularnie stresem. Im większa rozbieżność między wymaganiami środowiska pracy a możliwościami i potrzebami pracowników, tym większy poziom odczuwanego przez nich stresu.
Na nadmierny stres narażeni są również przedsiębiorcy. Oni najczęściej skarżą się na odpowiedzialność związaną z prowadzoną działalnością, złożoność wykonywanych zadań, natłok obowiązków i presję czasu. Czynniki te, zwane popularnie stresorami, wywołują reakcję alarmową organizmu, której celem jest przystosowanie się do trudnej sytuacji i jej rozwiązanie. Elementem tej reakcji na poziomie fizjologicznym jest m.in. zwiększenie tętna przepływu krwi, przyspieszenie oddechu, wyostrzenie zmysłów, napięcie mięśni. Krótkotrwały stres nie jest obciążający dla naszych organizmów. Jest naturalną siłą motywującą do działania, rozwijającą nas pod wieloma względami. Jeżeli jednak trudności, z jakimi się borykamy, trwają zbyt długo lub są zbyt intensywne, to u każdej bez wyjątku osoby spowodują z czasem wyczerpanie energii i zapału do pracy.
Symptomy stresu
Stres objawia się nie tylko poprzez problemy ze snem, koncentracją czy nadmiernym pobudzeniem. Nasze ciało pod wpływem stresu może ujawniać dolegliwości fizyczne, takie jak: częste bóle głowy, mięśni karku, barków oraz okolicy krzyżowo-lędźwiowej kręgosłupa. Ponieważ objawy stresu mają tendencje do kumulowania się w czasie, w dłuższej perspektywie mogą doprowadzić do poważnych skutków zdrowotnych, takich jak: nadciśnienie tętnicze, zawał mięśnia sercowego, depresja, nerwice czy zwiększone ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową. Długotrwały stres o dużej intensywności działa jak kropla drążąca skałę.
Stres a depresja
Przewlekły stres spowodowany problemami w pracy lub w życiu osobistym może być jedną z przyczyn depresji. O ile stres jest naturalną reakcją naszego organizmu w sytuacji doświadczania trudności życiowych, to depresja jest stanem chorobowym, polegającym na utrzymującym się przez dłuższy czas poczuciu przygnębienia i spadku nastroju. Stanom obniżonego samopoczucia towarzyszą dodatkowo inne objawy, takie jak m.in. poczucie psychicznego i fizycznego wyczerpania, niska samoocena oraz niemożność przeżywania radości. Większość chorujących na depresję nie potrafi sobie z nią poradzić, obwinia się o swoje złe samopoczucie. Tymczasem, depresja jest chorobą, którą należy i można skutecznie leczyć. W jej leczeniu jej stosowana jest przede wszystkim terapia farmakologiczna (leki antydepresyjne), a także pomoc psychologiczna. Największą skuteczność osiąga się przy zastosowaniu obydwu metod jednocześnie.
Stres a syndrom wypalenia zawodowego
W sytuacji dużego zaangażowania w pracę i wysokich, niekiedy zbyt wygórowanych oczekiwań wobec wykonywanego zawodu, odpowiedzią na długotrwały stres może być syndrom określany mianem wypalenia zawodowego. Proces wypalenia zawodowego zwykle zaczyna się od poczucia zmęczenia wykonywaną pracą. Stopniowo dochodzi do głosu przeświadczenie o braku zrozumienia ze strony przełożonych i współpracowników, utrata możliwości rozwiązywania pojawiających się problemów i niemożność przystosowania się do trudnych sytuacji w pracy. Innym ważnym sygnałem wypalenia bywa postępujące deprecjonowanie innych, ignorowanie potrzeb współpracowników, podwładnych czy klientów.
Osoby szczególnie narażone na wypalenie zawodowe to takie, które:
- angażują się w pracę całym sercem,
- mają duże oczekiwania wobec samego siebie,
- ignorują własne granice przemęczenia,
- spychają na dalszy plan własne potrzeby i interesy,
- dobrowolnie i chętnie przejmują nowe obowiązki i zadania.
Istnieją zawody, których wykonywanie wiąże się w sposób szczególny z ryzykiem wypalenia zawodowego. Chodzi o ten typ profesji, w którym bliski kontakt emocjonalny z innymi ludźmi jest wymagany do właściwego wykonywania pracy, np. w zawodzie nauczyciela, pedagoga, psychologa, lekarza, menadżera. Pomocne w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu może być wyznaczanie sobie realistycznych celów i oczekiwań związanych z wykonywaną pracą oraz innymi ludźmi, a także dystans do problemów pojawiających się w trakcie wykonywania zadań zawodowych.
Indywidualna podatność na stres
Ludzie różnią się pod względem wrażliwości na czynniki wywołujące stres. Są osoby, dla których duża odpowiedzialność i presja czasu związana z wykonywaną pracą może być rodzajem wyzwania, które daje energię do jeszcze większego wysiłku. Dla innych, będzie to sytuacja trudna, skutkująca pogorszeniem ich funkcjonowania zawodowego.
Na podstawie badań psychologicznych można wskazać też pewne cechy osób szczególnie narażonych na choroby psychosomatyczne (związane ze stresem).
Klasyfikacja typów osobowości i wzorców zachowań związanych z większą lub mniejszą podatnością na stres oraz choroby odstresowe:
Typ osobowości wzór zachowania typu A charakteryzuje osoby szczególnie narażone na stres, których zachowania i sposób funkcjonowania w miejscu pracy opiera się na nieodpartej potrzebie ustawicznego ruchu, gwałtownym jedzeniu, stałej niecierpliwości podczas wszystkich działań (np. irytacja powolnym działaniem kolegów z pracy), potrzeba robienia dwóch lub więcej rzeczy na raz, poczucia winy podczas odpoczynku, tendencja do planowania więcej i więcej podczas tej samej ilości czasu, chroniczne poczucie, że coś nagli, że jest mnóstwo rzeczy do zrobienia, poczucie współzawodnictwa, poczucie, że sukces to zrobić więcej w krótszym czasie oraz ocenianie siebie w kategorii liczb (np. liczba odbytych spotkań, przyjętych interesantów, odebranych telefonów).
Typ osobowości wzór zachowania typu B jest pozbawiony charakterystycznych cech typu osobowości/wzoru zachowania typu A. Osoby o wzorze osobowości typu B rzadko doznają zawału serca przed 70 rokiem życia, niezależnie od wykonywanej pracy, choć również są ambitne. Osoba typu B doświadcza znacząco mniej stresu zarówno podczas pracy jak i podczas wypoczynku, w porównaniu z osobą typu A. Typ osoby na ogół cierpliwej, spokojnej i nie nastawionej na rywalizację w warunkach konfrontacji.
Typ osobowości wzór zachowania typu C. Osoba tego typu nie jest zdolna do zachowań agresywnych, charakteryzuje się natomiast cierpliwością, kooperatywnością, brakiem asertywności, ukrywaniem negatywnych emocji (zwłaszcza gniewu) i uległością wobec zewnętrznych autorytetów. Jej cechy to ukrywanie się za łagodną dobrocią, niezdolnością do gniewu. Osoby o wzorze zachowania typu C cechuje także brak swobody w kontaktach, mała aktywność społeczna, zależność od otoczenia, głębokie poczucie winy, poczucie opuszczenia i samotności, unikanie konfliktów, rezygnacja ze swoich potrzeb na rzecz innych.
Typ osobowości wzór zachowania typu D to ludzie ze skłonnością do przeżywania negatywnych emocji (lęku, wrogości, gniewu). Mają one ponadto tendencję do świadomego powstrzymywania się od wyrażania tych emocji „na zewnątrz”, szczególnie w sytuacjach społecznych, co jest motywowane obawą przed dezaprobatą i odrzuceniem ze strony innych osób. Jak się okazuje u tego rodzaju osób ponad czterokrotnie wzrasta ryzyko poważnych chorób układu krążenia w porównaniu do ludzi, u których nie stwierdzono występowania wzorca zachowań typu D.
Czynniki ryzyka
Na podstawie wielu dostępnych badań można wyłonić pewne obiektywne czynniki środowiska pracy, które znacząco podnoszą poziom stresu u pracowników. Są to:
- niesprzyjające lub wręcz szkodliwe cechy fizyczne środowiska pracy: hałas, zapylenie, niewłaściwe oświetlenie, niewygodne miejsce pracy, itp.,
- przeciążenie zbyt dużą liczbą zadań, ich trudnością lub złożonością. Ale także niedociążenie pracą – monotonia, praca poniżej kwalifikacji pracownika,
- niejasność lub konflikt roli zawodowej,
- brak kontroli nad sposobem wykonywania pracy,
- brak wsparcia ze strony przełożonych lub współpracowników,
- brak perspektyw rozwoju zawodowego.
Stres a ryzyko wypadku przy pracy
Stres wpływa niekorzystnie na ryzyko wystąpienia wypadków przy pracy. Według danych PIP, u źródeł wypadków ciężkich i śmiertelnych, zbadanych przez inspektorów pracy w 2013 r., dominowały przyczyny ludzkie, związane z niewłaściwym zachowaniem się poszkodowanych (46,9%) oraz złą organizacją pracy (41,5%). Pozostałe 11,6% było wynikiem nieodpowiedniego stanu technicznego maszyn i urządzeń.
Z całą pewnością moglibyśmy uniknąć wielu tragicznych wypadków, gdyby nie presja czasu, „przeskakiwanie” z jednych obowiązków do drugich oraz zmęczenie pracowników. W sytuacji silnego stresu spada koncentracja uwagi na sposobie wykonywania pracy, zaburzona jest również pamięć operacyjna odpowiedzialna za racjonalne podejmowanie decyzji. Może to skutkować obniżeniem jakości wykonywanej pracy, ale również tragicznymi w skutkach i bardzo kosztownymi błędami, które popełniają zestresowani pracownicy.
