Polskie prawo odróżnia przestępstwa bójki i pobicia oraz użycia w bójce broni palnej od przestępstw dotyczących spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 kk) i uszkodzenia ciała

Art. 158 kodeksu karnego

§ 1. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie skutku określonego w art. 156 § 1 lub w art. 157§1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 159 kodeksu karnego

Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Opis przestępstwa

Polskie prawo odróżnia przestępstwa bójki i pobicia oraz użycia w bójce broni palnej od przestępstw dotyczących spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 kk) i uszkodzenia ciała (art. 157 kk).

Bójka ma miejsce wtedy, gdy dochodzi do zdarzenia, w którym co najmniej trzy osoby występują zarówno jako atakujący i atakowani. Oczywiście bójka nie musi polegać na bijatyce każdego z każdym, wystarczy, że uczestników jest co najmniej trzech i nie da się wśród nich wskazać jednoznacznie obrońców i agresorów. Typową bójką jest na przykład tzw. ustawka kibiców piłki nożnej, gdzie dwie przeciwne ekipy walczą ze sobą.

Pobicie ma miejsce wtedy, gdy co najmniej dwie osoby atakują jedną lub więcej osób. Pobicie tym się różni od bójki, że da się odróżnić napastników od ofiar, przy czym napastnicy mają zdecydowaną przewagę. Oczywiście przestępstwo udziału w pobiciu popełniają tylko te osoby, które biją – ofiara pobicia nie „bierze udziału w pobiciu” w rozumieniu przepisów kodeksu karnego. Dobrze wyraził to Sąd Najwyższy stwierdzając, że konstrukcja udziału w bójce polega na tym, że każdy jej uczestnik jest jednocześnie atakującym i atakowanym. Pobicie zaś jest pojęciem przeciwstawnym konstrukcji bójki, gdyż oznacza czynną napaść dwóch lub więcej osób na jedną osobę albo grupy osób na inne osoby, przy czym w tym ostatnim wypadku cechą charakterystyczną jest przewaga osób napadających nad napadniętym [Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 23 grudnia 1971 r. IV KR 194/71]

Przestępstwo udziału w bójce lub pobiciu zostało zdefiniowane w celu ochrony ludzi przed zagrożeniem dla ich życia lub zdrowia. Dlatego w odróżnieniu od przestępstw zabójstwa czy spowodowania uszkodzenia ciała, do przestępstwa z art. 158 kk dochodzi już wtedy, gdy powstanie zagrożenie, a nie dopiero kiedy komuś coś się stanie. Zagrożenie musi dotyczyć: utraty życia ludzkiego (zobacz opis przestępstwa zabójstwa) lub spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia trwającego ponad 7 dni (zobacz opis przestępstwa uszkodzenia ciała). Gdy stwierdzone zostanie, że bójka lub pobicie stanowiły takie niebezpieczeństwo, to przestępstwo popełniają wszyscy ich uczestnicy, niezależnie od tego, czy to konkretnie oni powodowali takie zagrożenie, czy też nie. Przepis jest skonstruowany w ten sposób, ponieważ przy działaniach grupowych, do jakich należą bójki i pobicia, często ciężko jest rozstrzygnąć, kto konkretnie powodował zagrożenie. Często jest ono efektem psychologii tłumu i wspólnego działania wielu osób. Przepis ten jest do pewnego stopnia wyjątkiem od zasady, że każdy odpowiada tylko za własne czyny.

Tylko wyjątkowo może się zdarzyć, że osoba uczestnicząca w bójce nie popełnia przestępstwa – zobacz dział „obrona konieczna” poniżej.

Jeśli zatem ustalono, że zachodzi bójka lub pobicie i że stanowi ona zagrożenie, to konieczne jest stwierdzenie, czy dany sprawca ponosi winę. Przestępstwo z art. 158 § 1 kk popełnić można tylko umyślnie.

Sprawca działający umyślnie

Wina umyślna sprawcy może występować w jednej z dwóch postaci:
1) wina umyślna w zamiarze bezpośrednim. Jest to sytuacja najbardziej oczywista: sprawca chciał spowodować niebezpieczeństwo przez udział w bójce i je spowodował (np. sprawca świadomie dołącza się do grupy, która się bije z drugą grupą przy użyciu niebezpiecznych narzędzi);
2) wina umyślna w zamiarze ewentualnym. Sytuacja taka ma miejsce gdy sprawca co prawda nie chciał spowodować niebezpieczeństwa, ale godził się na taki skutek swojego działania (np. sprawca świadomie dołącza się do grupy, która się bije z drugą grupą; nie wie, czy używane są niebezpieczne narzędzia, ale godzi się z tym, że tak jest)

Wina kombinowana sprawcy

Natomiast przestępstwa określone w art. 158 § 2 i 3 kk popełnić można jedynie z tzw. „winy kombinowanej”. Oznacza to, że sprawca umyślnie wziął udział w bójce lub pobiciu, ale nie przewidział, że skończy się ona ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu (§ 2) lub śmiercią człowieka (§ 3). Oznacza to, że sprawca co do części przestępstwa (udział w bójce lub pobiciu) działał umyślnie, a w części – nieumyślnie. Przykład: ktoś dołącza do bójki z użyciem kijów baseballowych, ale sądzi, że uczestnicy walczą z umiarem, tylko w celu pokazania, kto jest lepszy, potem okazuje się, że walka jest na śmierć i życie, a jeden z uczestników ponosi śmierć.

Inne przestępstwa

Przestępstwo z art. 158 kk dotyczy tylko osób, które zamierzały uczestniczyć w bójce, natomiast osoby, które wprost zamierzały spowodować czyjąś śmierć lub uszkodzenie ciała odpowiadają jak za te inne, poważniejsze przestępstwa. Przykład: w czasie bójki kibiców jeden z nich decyduje się zabić swojego rywala z przeciwnej drużyny, zamiar ten realizuje; ten sprawca będzie odpowiadał za zabójstwo (art. 148 kk), ale pozostali uczestnicy bójki, którzy wiedzieli, że będzie niebezpiecznie, ale nie chcieli, żeby ktoś umarł – odpowiedzą za sam udział w bójce.

Należy także odróżnić bójkę i pobicie od współsprawstwa (art. 18 § 1 kk). Jeśli kilka osób się umówi i wspólnie i w porozumieniu będzie działać w celu spowodowania u ofiary uszkodzenia ciała, to wszyscy będą odpowiadać za właśnie to przestępstwo (art. 157 kk), a nie za udział w pobiciu.

Usiłowanie

Zgodnie z polskim prawem karę taką, jak za udział w bójce lub pobiciu sąd wymierza także osobie, która tylko próbowała wziąć udział w takim zdarzeniu, ale jej się to nie udało. Dotyczą tego art. 13 – 15 kk, które regulują odpowiedzialność za usiłowanie. Usiłowanie ma miejsce wtedy, gdy sprawca ma zamiar wziąć udział w bójce lub pobiciu i działa już bezpośrednio w celu jego realizacji, ale nie osiąga rezultatu. Przykład: ktoś chce pomóc „swojej” stronie w bójce, ale w ostatniej chwili od bijatyki oddziela go Policja.

Usiłować popełnić można tylko przestępstwa umyślne. Nie da się usiłować popełnić przestępstwa z winy kombinowanej, bo sens usiłowania polega na tym, że sprawca chciał coś zrobić, ale mu się nie udało. Z tego powodu usiłować popełnić można tylko przestępstwo z art. 158 § 1 kk.

Rozszerzenie odpowiedzialności

Zgodnie z polskim prawem taką samą karę, jak sprawca przestępstwa, ponoszą osoby, które:

  1. podżegają – czyli nakłaniają inną osobę do popełnienia przestępstwa. Przykładowo: ktoś stoi w pobliżu trwającej bójki i zagrzewa swoją stronę do walki; wśród ekspertów nie ma zgody, czy w przypadku bójki lub pobicia możliwe jest podżeganie, czy też takie zachęcanie jest już samym udziałem w bójce lub pobiciu.
  2. są pomocnikami – swoim zachowaniem ułatwiają popełnienie zabójstwa, przy czym chcą, żeby do tego doszło. Przykładowo: ktoś stoi na czatach.

Kwestie te reguluje art. 18 kk.

Szczególne sytuacje, w których nie ma przestępstwa

Nawet jeśli są spełnione opisane wyżej warunki, to istnieje możliwość, że nie doszło do przestępstwa. Chodzi o następujące sytuacje:

1) sprawca jest w wieku poniżej 17 lat – Zgodnie z polskim prawem osoby w wieku poniżej 17 lat nie mogą popełnić przestępstwa. Osoby zbyt młode by popełnić przestępstwo odpowiadają za uszkodzenie ciała na zasadach określonych w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jednolity: Dz. U. 2010 r. Nr 33 poz. 178 z późn. zm.)
2) sprawca jest niepoczytalny – Zgodnie z art. 31 § 1 kk nie jest przestępstwem udział w bójce lub pobiciu przez osobę, która z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie może kierować swoim działaniem lub nie rozumie, co robi. Stan niepoczytalności sąd ustala na podstawie opinii biegłych lekarzy i w razie jego stwierdzenia sąd może sprawcę skierować na przymusowe leczenie psychiatryczne.

Obrona konieczna

W przypadku przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu nie można natomiast powoływać się na działanie w obronie koniecznej.Obrona konieczna dotyczy sytuacji gdy osoba, która broni się przed napastnikiem odpierając bezpośredni atak na „dobro chronione prawem”. Takim dobrem może być np. życie, zdrowie lub własność. Aby miała miejsce obrona konieczna muszą być spełnione dodatkowe warunki: zamach musi być bezprawny (czyli bronić się można np. przed pobiciem, ale nie przed komornikiem), zamach musi być także bezpośredni (czyli bronić się trzeba w chwili, kiedy dochodzi do ataku, a nie z dużym wyprzedzeniem, nie wolno się mścić) i realny (czyli naprawdę zagrażający jakiemuś dobru, a nie tylko potencjalny lub spodziewany). Obronę konieczną reguluje art. 25 kk. W przypadku przestępstwa z art. 158 kk ten przepis nie ma zastosowania, ponieważ osoba, która tylko odpiera atak nie bierze udziału w bójce lub pobiciu, gdzie wymagane jest atakowanie. Włączenie się w bójkę, by ratować jednego z jej uczestników, jak ocenił Sąd Najwyższy, nie jest obroną konieczną.

Jedynie dołączenie do bójki by ją całkowicie przerwać może być uznane za działanie w obronie koniecznej, a zatem nie będzie ono przestępstwem.

Zaostrzona odpowiedzialność

Polskie prawo przewiduje zaostrzoną odpowiedzialność dla osób, które uczestnicząc w bójce lub pobiciu używają broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu (art. 159 kk). Przestępstwo to popełniają osoby, które spełniają wskazane wyżej wymogi dla przestępstwa z art. 158 kk i dodatkowo posługują się wskazanymi przedmiotami.

Przez broń palną rozumie się strzelby, pistolety i pistolety gazowe, ale nie broń pneumatyczną ani nie miotacze gazu pieprzowego. „Podobnie niebezpieczny przedmiot” oznacza wszelkie przedmioty, które mogą być szczególnie niebezpieczne dla życia lub zdrowia ludzi – np. kije baseballowe, sztachety, rury metalowe albo siekiery.